opinie
TROUW ZATERDAG 7 DECEMBER 2013, 27
Bestuurlijke corruptie bestaat doordat netwerken en relaties zo belangrijk zijn geworden, schrijft onderzoeker Willeke Slingerland, docent/onderzoeker Saxion Hogeschool, promoveert op het onderwerp netwerkintegriteit
Vraag een willekeurige Nederlander waar in Nederland de meeste corruptie plaatsvindt, en hij of zij komt waarschijnlijk met de ‘usual suspects’: de bouw- en vastgoedwereld en de gemeentepolitiek beneden de grote rivieren. Een beperkte cirkel dus. Dat klopt niet.
Enkele actuele corruptiezaken laten zien dat corruptie het product is van soms ondoorzichtige netwerken met tentakels die reiken tot in alle hoeken van de samenleving.
Ik wacht met spanning af of het Openbaar Ministerie erin slaagt om bij corruptiezaken deze achterliggende wereld van ‘wheelen en dealen’ bloot te leggen, zodat het recht zijn loop kan hebben en we in Nederland niet alleen oog hebben voor de kracht van informele netwerken, maar ook voor de risico’s daarvan.
Nederland is vaak op de vingers getikt vanwege de relatief lage straffen voor corruptie, onder andere door de Raad van Europa. Minister Opstelten van veiligheid en justitie wil daarom de maximum gevangenisstraf voor omkoping verhogen.
Hand boven het hoofd
Hogere straffen zijn alleen niet de oplossing. De discussie over corruptie beperkt zich nog te vaak tot de verschijningsvorm ‘omkoping’. In spraakmakende zaken als het Rotterdamse Havenschandaal en de Vastgoedfraude zijn het uiteindelijk enkele kopstukken die veroordeeld zijn voor omkoping. Tegelijkertijd werd tijdens de rechtszittingen duidelijk dat zij onderdeel waren van een wereld waarin de grenzen van de wet vervaagden en iedereen elkaar de hand boven het hoofd hield.
Toch wordt in corruptiezaken het hele web van betrokken partijen maar beperkt belicht. Niet alleen doordat men er weinig oog voor heeft, ook vanwege de complexiteit van opsporing en bewijsvoering.
Een extreem, maar tekenend voorbeeld vormt de Vastgoedfraude, de miljoenenfraude rond vastgoedonderneming Bouwfonds. Het netwerk was hier zo groot en complex dat van de meer dan honderd betrokkenen maar enkele tientallen vervolgd konden worden.
Het onderzoek naar de handel en wandel van de Roermondse ex-wethouder Van Rey duurt mogelijk niet voor niets langer dan een jaar. Wanneer personen via hun netwerk openstaan voor beïnvloeding en hun bevoegdheden gebruiken om hun netwerk te bevoordelen en anderen buiten te sluiten, dan is dit wel degelijk ‘handel in invloed’, oftewel corruptie.
De bestuurders Van Rey en Hooijmaijers zijn beiden onderzocht op de verdenking van omkoping, het aannemen van steekpenningen in ruil voor het gunnen van een overheidsopdracht. Hooijmaijers is veroordeeld.
Ingesleten omgangsvormen
Dat hun rechtszaken zoveel mensen bezighouden, is niet alleen vanwege de omkoping zelf. Net als deze bestuurders is vandaag de dag iedereen onderdeel van één of meerdere netwerken. Connecties zijn cruciaal. Met je netwerk kun je mensen mobiliseren en invloed uitoefenen. Of dat netwerk nu bestaat uit studentenverenigingen, politieke partijen, zakenclubs of zzp’ers. Dat impliceert dat iedereen waakzaam moet zijn en binnen zijn eigen wereldje ingesleten omgangsvormen en gewoontes kritisch moet bekijken.
De Amerikaanse zakenvrouw Margaret Heffernan beschrijft in haar bestseller ‘Willful Blindness’ het psychologische mechanisme dat een mens geneigd is om kopieën van zichzelf op te zoeken, waardoor de eigen visie extremer wordt en kritische vragen niet meer worden gesteld. Zij beschrijft talloze voorbeelden van blindheid die tot ernstige misstanden kan leiden, met grote groepen mensen die daarbij betrokken zijn.
Bij bestuurders als Hooijmaijers en Van Rey zijn het al die lijntjes naar mensen om hen heen die zo verontrustend zijn. De lijnen die lopen naar familie, zakenvrienden, collega-bestuurders en landelijke politici.
Het strafbare gedrag van de prominente bestuurders die maatschappelijk zeer actief zijn, kan bijna niet onopgemerkt zijn gebleven. Ik vrees dat er binnen hun netwerken soms een ons-kent-ons cultuur heerst waarin men elkaar niet corrigeert of zelfs bewust uit de wind houdt. En dergelijke netwerken reiken verder dan het zuiden van Nederland, de bouw- en vastgoedsector en de gemeentepolitiek.
——————————————————————
Commentaar
De mening van de krant, verwoord door leden van de hoofdredactie en senior redacteuren.
Ferme rechters kunnen bestuurlijke corruptie niet als enigen bestrijden
Politici en bestuurders doen het nog steeds af als een incident
De bestuurscultuur zelf moet veranderen.
Normaal gesproken is een vonnis van de rechter het sluitstuk van een pijnlijk hoofdstuk. Er is schuld toegekend en straf opgelegd voor een bewezen misdrijf. Maar bij de veroordeling van de Noord-Hollandse gedeputeerde en VVD-politcus Ton Hooijmaijers overheerst vooral het gevoel dat de zaak met zijn veroordeling nog helemaal niet af is. Hooijmaijers is het symbool geworden van een nieuwe wind die door Nederland waait. Bestuurlijke en ambtelijke corruptie worden niet meer mild bestraft.
Waar tien jaar geleden taakstraffen nog de norm waren, geven rechters tegenwoordig een ander signaal.
De politicus Hooijmaijers kreeg drie jaar cel omdat hij schuldig is bevonden aan omkoping, valsheid in geschrifte en witwassen.
Een uitzonderlijke straf, die nog nooit eerder is opgelegd. Wel kreeg de directeur van het Havenbedrijf Rotterdam al eens een straf van één jaar cel voor ambtelijke corruptie.
Die zware straffen zijn een goed en noodzakelijk signaal. Het openbaar bestuur moet volstrekt onafhankelijk zijn en neutraal. Bestuurders als Hooijmaijers verdelen miljoenen aan gemeenschapsgeld. Ze moeten op elk moment waken dat ze oude zakenrelaties of hun eigen netwerk bevoordelen, danwel er zelf beter van worden. Corruptie is erger dan gewone diefstal. Maar zo ferm als het signaal van de rechters is, zo onbestemd is de reactie vanuit de politiek en het openbaar bestuur zelf. Daar wordt de corruptie nog steeds afgedaan als een incident, een individueel probleem van één losgezongen bestuurder.
Treurig is vooral de reactie van de VVD in de Provinciale Staten. De eigen partij van Hooijmaijers wil nu geen lessen trekken. Men wacht het hoger beroep af. Die juridische benadering geeft eerder het signaal dat er wat af te dingen zou zijn op de schuldvraag. Hooijmaijers zelf wentelt zich in zelfbeklag.
Bestuurlijke corruptie zal niet verdwijnen door alleen strenger te straffen. En ook biedt het strafrecht hier niet de ultieme genoegdoening. Hooijmaijers werd door zijn partij binnengehaald omdat hij wars was van bureaucratie. Er was in de praktijk vervolgens weinig dat hem weerhield om schimmige deals te sluiten. Hij kon het elastiek van wat toelaatbaar is, eindeloos oprekken. Zeker 38 bedrijven en personen betaalden steekpenningen. De discussie hoe één bestuurder zo kon uitglijden, moet nu dringend beginnen.