120728-29, Ritselland Roemenië
[Op de Corruption Perceptions Index-2011 van Transparency International in Berlijn scoort Roemenië (rang 75, score 3.6) beter dan Griekenland (80) en Bulgarije (86, score 3.3). Roemenië scoort slechter dan Italië (69), Slovakije (66) en Letland (61, score 4.2)]
Ritselland – Roemenië
Door Marloes de Koning
[NRC Weekend Z & Z, zaterdag 28 juli en zondag 29 juli 2012, p. 12-13]
Roemenen verlangen ernaar een echt EU-land te zijn. Zoals de band Vunk rockt: ‘Waar niemand probeert je op te lichten en waar lege zakken geen pijn doen.’ Maar cliëntelisme en corruptie zijn moeilijk uit te roeien. Zondag kunnen de burgers hun president wegsturen.
Door Marloes de Koning
Ioana (57) knijpt in het tasje op haar schoot en perst haar lippen op elkaar. Ze zit met haar man in de wachtkamer van polikliniek Apusului in het noorden van Boekarest. Het is een grote ruimte met plastic kuipstoeltjes en afbladderende verf. Zojuist scheepte de dokter haar af met de mededeling dat ze nu nog geen medicijnen kan meegeven voor haar man, bij wie ernstige leverproblemen zijn vastgesteld.
De arts wierp een blik op het formulier dat Ioanna van het ziekenfonds had gekregen („Ik hoefde maar vier maanden te wachten”) en zag dat het geldig is van augustus tot en met november. Het is nu eind juli. „Je bent te vroeg”, snauwde de arts. En ze vertrok met lunchpauze.
„Ze zal me wel zo behandelen omdat ik nooit iets voor haar meebreng”, verzucht Ioana, gepensioneerd plaatwerker. „Ik doe daar niet aan. Nooit. Tenzij er kinderen in het spel zijn.” Haar pensioen bedraagt iets meer dan 150 euro per maand. Uitwijken naar een privékliniek is geen optie. Dus zit er niet anders op dan zichzelf onvermoeibaar door de Roemeense bureaucratie heen te worstelen.
Vroeger, onder het communisme en in de jaren negentig, kwam je zonder smeermiddelen en contacten nergens. Een fles drank voor de dokter. Geld voor een biertje voor de agent. Een extraatje voor de lerares van de kinderen. Een forse betaling onder de tafel voor een bouwvergunning of om een afgebouwd huis achteraf te legaliseren.
Tegenwoordig is stugge volharding ook een optie. Het is niet de gemakkelijkste weg, maar hij bestaat wel, zegt Ioana.Bijna 23 jaar na de revolutie is extra betaling voor burgers niet langer dagelijkse praktijk. Een agent die een passant aanhoudt, doet dat nog zelden om afgekocht te worden. Verkeersdeelnemers worden dus ook veel minder vaak aangehouden. Schandalen rondom corrupte leraren halen nu de kranten. Politici zijn niet langer immuun voor vervolging, hoewel nog altijd sluw in het ontduiken daarvan.
Maar nog steeds gaat alles in Roemenië zoveel gemakkelijker voor wie de juiste relaties heeft. Wie de juiste persoon kent, kan de bureaucratische route afsnijden. Wie contacten heeft met de politieke partij die in de regering zit, maakt kans op lucratieve contracten of op een op maat geschreven aanbesteding. Wie tot het kamp van de politieke tegenstander wordt gerekend, kan dat vergeten. Macht staat daardoor gelijk aan geld. Macht kleeft aan personen, niet aan instituten.
Dat is de voornaamste verklaring voor de verbeten manier waarop de nieuwe regering onder aanvoering van premier Victor Ponta deze weken probeert de president af te zetten. Deze Traian Basescu, die begin juli door het parlement werd geschorst en over wiens aftreden de Roemenen zondag 29 juli in een referendum stemmen, is het machtige stamhoofd van een concurrerend netwerk. Een netwerk dat ervan heeft geprofiteerd dat hun voorman aan de knoppen zat. Voor zijn tegenstanders, die de laatste acht jaar niet meedeelden in de poet, is hij de verpersoonlijking van het kwaad.
P a r f u m h a n d e l
Sorin Dinulescu (28) is een kleine ondernemer in Craiova, een industriestad op twee uur rijden ten westen van Boekarest. De stad heeft olie. In de weilanden staan ja-knikkers soms pal naast ommuurde groepjes zelf gebouwde huizen met kasteelaspiraties. De villa’s hebben brede bordessen en fantasierijke torentjes, maar vaak geen riolering. Ford bouwt hier de personenauto B-max, in de fabriek waar in de communistische tijd de Oltcit van de band liep. Langs de doorgaande weg liggen grote bouwmarkten en supermarkten die 24 uur per dag open zijn.
——————————–
‘Afspraken tussen personen wegen hier zwaarder dan de wet’
Hoogleraar Daniel Barbu
——————————–
Dinulescu handelt in parfum. De zaken gaan moeizaam, zegt hij, want er worden tegen lagere prijzen huis aan huis nepparfums verkocht. „Mensen kopen die, want ze denken dat het echte, gestolen parfums zijn, zoals een paar jaar geleden het geval was. ” Dinulescus vrouw doet de inkoop voor de bibliotheek in Craiova. Als ambtenaar verdient zij driehonderd euro per maand. Allebei zijn ze actief voor de socialistische partij van premier Victor Ponta. De partij komt deze vrijdagavond op het stadsplein bijeen om mensen op te roepen tijdens het referendum te gaan stemmen. Inwoners van omliggende dorpen zijn met bussen gebracht.
De aanwezigen worden eerst getrakteerd op een concert van de band Vunk. Vreau o tara ca afara heet hun hit uit 2010. Dat betekent: Ik wil een land zoals buiten. Het gaat over het verlangen naar wat Roemenen zelf als een echt EU-land zien. ‘Waar niemand
probeert me op te lichten. Waar mijn (lege) zakken geen pijn doen. Ik wil scholen zoals buiten. Ik wil ziekenhuizen en de wegen zoals buiten. Ik wil een lachend land’, zingt een blonde rocker van een jaar of dertig.
Dat Roemenië, inmiddels vijf jaar EU-lid, nog lang geen Duitsland is, valt de inwoners zelf ook tegen. De vooruitgang gaat hen te traag. Er zijn nog talloze dorpen zonder stromend water. Rondom verkiezingen worden onder de armsten stemmen geronseld door geld of een paar dagen werk te beloven of een biertje en een worst. De aanleg van snelwegen schiet niet op. Nog steeds ligt er slechts 500 kilometer snelweg in het land dat bijna zes keer de oppervlakte van Nederland heeft. EU-fondsen worden amper benut, omdat de bureaucratie en financieringseisen dat bijna onmogelijk maken. Roemenië is daardoor nettobetaler in plaats van -ontvanger. Nog steeds moeten Roemenen zelf injectienaalden en verband meenemen als ze naar het ziekenhuis gaan.
Voor Dinulescu en veel aanwezigen op de rally in Craiova komt dat allemaal door Basescu. „Een grote leugenaar en maffioos”, zegt hij,die EU-fondsen alleen maar heeft gebruikt voor „lullige projectjes voor de sier, zoals zwembaden en voetbalvelden die op een helling liggen.” De opsomming duurt de rest van de avond.
P e e t v a d e r
Het komt door Basescu dat Dinulescu een zwaar examen moest herkansen, hij deed een ICT-master. En het komt door Basescu dat de aluminiumfabriek in een nabije stad gesloten is. Dat heeft ermee te maken dat Basescu de peetvader is van het kind van een bekende zigeunercrimineel en die man dus de hand boven het hoofd houdt. Dat hij die crimineel uiteindelijk heeft laten arresteren, is niets meer dan een afleidingsmanoeuvre. Dat Basescu nog zo lang aan de macht heeft kunnen blijven, komt volgens Dinulescu doordat iedere ambtenaar bang is zijn of haar baan te verliezen als ze hem niet steunen. „Hij heeft overal informanten.”
Roemenen kijken niet raar op van dit soort beschuldigingen. De macht van een persoon kan zijn functie overstijgen, hebben ze ervaren. Veel wordt informeel geregeld. De waarheid is daardoor slecht te achterhalen. En dat zorgt voor een vruchtbare voedingsbodem voor samenzweringstheorieën, die iedere avond uitvoerig worden besproken in goed bekeken politieke talkshows.
„Afspraken tussen personen wegen hier zwaarder dan de wet”, zegt Daniel Barbu, hoogleraar politieke wetenschappen aan de universiteit van Boekarest. Wie dat niet begrijpt, is blind voor de grote verschillen binnen Europa. „We zijn hier op de Balkan. Dit was tot voor kort een volkomen agrarische samenleving. Zelfs onder het communisme hadden we een zwakke staat. Autoritair, maar zwak. Je kunt niet doen alsof we in Nederland zijn, waar je alleen de corruptie nog even af moet poetsen. We lijken misschien meer op Zuid-Italië of Griekenland dan op Duitsland of Nederland.”
Tolerantie ten opzichte van corruptie hoort daarbij, legt Bandu uit. Als de staat er niet voor je is, komt het aan op relaties en slim gebruik maken van middelen en invloed om iets voor elkaar te krijgen. Iedereen is altijd aan het ritselen. „Roemenië is een democratie”, zegt hij. „Er is vrijheid van meningsuiting, van beweging. Bezit is beschermd.Maar het is wel een democratie zonder kwaliteit. Wat je ook doet: het is nog steeds belangrijker om de juiste mensen te kennen dan de wet na te leven.”
Daar hoort bij dat partijkleur en ideologie er amper toe doen. Premier Victor Ponta leidt een sociaal-democratische partij, de opvolger van de communistische partij. Dat betekent niet dat hij socialistische beginselen aanhangt. Het betekent wel dat hij zich omringt met de vroegere communistische elite en hun nazaten. En dat hij in het ziekenhuis met veel vertoon respect betuigt aan zijn voorganger en mentor, ex-premier Adrian Nastase, die zichzelf neerschoot na zijn veroordeling wegens corruptie. De loyaliteit weegt zwaarder dan de veroordeling.
Inmiddels is gebleken dat ook de behandelend arts bijzonder loyaal was. Nastase had maar een oppervlakkige hoofdwond, niet het zware letsel dat de dokter rapporteerde in een poging Nastases overplaatsing van ziekenhuis naar cel te verhinderen. De arts wordt nu ook vervolgd.
Jegens premier Pontazelf zijn Roemenen tot nu toe opmerkelijk tolerant. In juni schreef het wetenschappelijk tijdschrift N ature dat hij zijn proefschrift over internationaal recht voor een groot deel heeft overgeschreven. Ponta heeft zichzelf onder meer verraden door in de toekomstige tijd over Augusto Pinochet te schrijven, vier jaar nadat de Chileense generaal was overleden. Het boek dat hij overschreef was van voor diens dood.
—————————————-
‘Roemenië heeft ook een modern gezicht, maar de pijl wijst terug’.
Filosoof Horia-Roman Patapievici
—————————————-
Twee Roemeense universitaire comités hebben de conclusie bevestigd. Een commissie van het ministerie van Onderwijs, met politiek benoemden uit Ponta’s partij, oordeelt echter dat het niet nodig is hem de doctorstitel af te nemen. En Ponta peinst er niet over af te treden als premier. Parfumondernemer Dinulescu uit Craiova zit daar niet mee. De beschuldiging komt uit het kamp van Basescu, zegt hij stellig. Een ontzettend flauwe zet.
Diplomafabrieken
Fraude met diploma’s is bovendien niets nieuws. Ook een titel of een beoordeling valt te regelen. Het wekt niet bijster veel verbazing dat ook de premier dat deed. Roemenië heeft 120 universiteiten van wisselende kwaliteit. Een aantal, vooral privéinstellingen, zou ‘diplomafabrieken’ zijn, waar betaling volstaat om een tentamen te halen.
Of het nu komtdoor lidmaatschap van een Europese Unie die resultaten wil kunnen kwantificeren, uitwisselen en vergelijken, of door de inspanningen van anticorruptieautoriteiten, sinds twee jaar is het debat over corruptie in het onderwijs losgebarsten. Dat heeft tot pijnlijke constateringen geleid. In 2011 is cameratoezicht geïntroduceerd bij het nationale middelbare-schoolexamen, waarvan de uitslag bepalend is voor de toelating tot hogeschool of universiteit. Het slagingspercentage daalde met meer dan twintig procent.
De vooruitgang gaat met twee stapjes naar voren, en dan weer een, twee, soms drie terug. De laatste jaren vond een stille revolutie plaats bij het Roemeens Cultureel Instituut (ICR), een overheidsinstelling met vestigingen in het buitenland. Schrijver en filosoof Horia-Roman Patapievici werd in 2005 directeur en gooide de ramen wijd open. Hij omschrijft zichzelf in zijn kamer in het monumentale pand in Boekarest als een avant-gardist, wars van propaganda, met een missie om de Roemeense cultuur te verlossen van het politieke juk.Het ICRgroeide tot een levendig platform voor Roemeense kunstenaars, onder wie de maatschappijkritische tekenaar Dan Perjovschi, en werkte samen met toonaangevende buitenlandse instituten.
„Ik zat daarmee wel in de voorhoede, maar voelde me deel van een geleidelijke morele en institutionele evolutie in Roemenië, naar Europese standaarden,” zegt Patapievici in zijn mogelijk laatste weken als directeur. De nieuwe regering schaart Patapievici in het kamp van de Basescuclan en heeft het budget voor projecten en tentoonstellingen van het ICR geschrapt.Met een noodverordening is de zeggenschap van het parlement over de instelling, die eerst onder president Basescu viel, vergroot. Het instituut moet „de nationale identiteit van de Roemeense diaspora versterken”, dus niet ondermijnen met elitair avant-gardistisch gedoe. Kunstenaars wereldwijd, onder wie Nobelprijswinnares Herta Müller, protesteren, maar krijgen geen gehoor.
Liep Patapievici te ver vooruit? De verschillen tussen de kleine kosmopolitische voorhoede en het achtergebleven platteland zijn groot. Patapievici wil er niet aan. „Je kunt geen rekening houden metde enorme verschillen. Roemenië heeft ook een modern gezicht.” De keuze is wat hem betreft alleen welk gezicht het land laat zien. „Nu wijst de pijl weer de andere kant op: terug.”